جلسه ویژه رخداد معماری با حمایت شرکت ال جی برگزار شد.

پس از سخنان شکوفی نوبت به مهندس کامران صفامنش رسید. ایشان ابتدا به شرح کوتاه کارنامه کاری خود پرداختند و گفتند: «شاید بهتر باشد راجع به تاریخ تهران در مدت کوتاه ارجاع بدهم به مقالاتی که درباره موضوعات مختلف برای شهر تهران نوشته‌ام. یک مقاله نوشته‌ام حدود سی چهل صفحه چکیده تاریخ تهران در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده، آنجا موجز کاری را که در تاریخ انجام دادم موجود است. نکات دیگر وجود دارد مثل فضاهای عمومی شهر تهران در مجله ایرانشهر به چاپ رسید یا در مورد تهران؛ گسیختگی یا پیوستگی مقاله‌ای که فکر می‌کنم هنوز قابل بحث است. مقاله‌ دیگر راجع به تغییر محورهای شهر تهران صحبت کردم. یک مقاله دیگر راجع به ساختار شهری تهران هست که قبل از داستان طرح جامع تهران ارائه کردم و ساختار را در آنجا مطرح کردم. کتابی راجع به معابر شهر تهران و قصه شهر تهران کار کردم. امیدوارم یک روز قادر باشم هفت جلد کتابی که راجع به شهر تهران و سه جلدی که راجع به هویت تهران کار کردم را به شما عزیزانم تقدیم کنم.»
وی ادامه داد: «این پیوستگی و یا گسیختگی شهر تهران موضوع مورد نظر من است. احتمالا مثل هر ابرشهر دیگری مسئله‌ای دارد که نمی‌شود با این سیستم پراکنده و گسیخته‌ای که ما به آن می پردازیم به سامان برسد. قبل از اینکه بیایم اینجا مجله همشهری را دیدم. یک جمله بود که به نظر از شهردار تهران نقل شده: «زیبایی تهران در بی‌نظمی شهری گم شده است.»

دانشگاه تهران برای من زمینه‌ای شد. وقتی تز دانشگاه را کار می‌کردم بحث طرح جامع مطرح شد. اولین عکس پلاسکو را سال 1347 گرفتم. آن موقع که داشتم راجع به فضاهای عمومی تهران برای تکوین بحث خودم کار می‌کردم. هنوز دیجیتال نیامده بود ولی سیستم‌های ارتباطی مطرح شده بود و من یک تزی داده بودم به عنوان پدیده ارتباط که زمینه‌اش شهر تهران بود. اینکه چگونه می‌توان از پدیده ارتباط برای تنظیم شهر استفاده کرد؟ سال ها پیش یک دوستی یک مقاله‌ای نوشته بود که تهران ویژن ندارد یک بحث نظری داشتم. من فکر می‌کنم تهران ویژن دارد. چهارده مورد را من مشخص کردم که در فرصت دیگر مطرح می‌کنم. و این چیزی که ما درش هستیم به خاطر اینتراکشن این چهارده مورد و حوز‌ه‌های اندیشه خواست و امیالی است که عرض می‌کنم. هیچکدام این ها از اول غیبت نداشتند و تا الان حذف نشدند. آن چیزی که ما در آن قرار داریم و نسبت به آن حس خوب یا بد داریم به دلیل نیرویی است که در این شهر که از ساختارش و قرارگیریاش در جهان قرار گرفته آمده. من دنبال این هستم که بدانم تاثیر تهران بر جهان چیست چون تاثیر جهان را در تهران هم که دنبال کردم.»

. تقریبا از نیمه دوم دهه چهل. طرح جامع دوم که توسط ایرانی‌ها تهیه شد که خیلی هم برایش زحمت کشیده شد اسمش بود «سامان دهی». این طرح سامان دهی کوشید که اتفاقی را که طرح جامع اول تهران به آن دامن زده بود -و این بود که چون تشخیص نداده بود که رشد تهران شمالی-جنوبی است تهران را شرقی غربی توسعه داد- ما هم شرقی شدیم هم غربی از آن دوره. بعد طرح جامع دوم کوشش کرد این را جمع کند. بعد شهردار بعدی این را قبول نکرد. پس فرستاد و تقریبا تا سال 1380 همان طرح جامع اول بود. بعد طرح جامع سوم که ایده اصلی اش نجات سرمایه‌های از دست رفته تهران بود؛ ما سه سرمایه تهران را از دسته داده‌ایم: سرمایه‌های طبیعی، سرمایه‌های تمدنی و سرمایه‌های اجتماعی. این سرمایه‌های تهران طی این نیم قرن از بین رفته. جوهر اصلی طرح جامع سوم این بود که روددره‌ها را نجات دهد. تهران هفت روددره داشت که این هفت روددره با خودشان باد و آب و سبزی را به داخل شهر می‌آوردند و اینها یکی یکی زیر ساخت و سازهای توسعه مدفون شدند. طرح جامع سوم داشت میرفت و قبول می شد که رئیس جمهور وقت آمد در شورای عالی شهر با قلدری گفت بیست درصد به جمعیت اینجا اضافه کنید و تقریبا تمام زحمات طرح جامع بر باد رفت. من خودم آنجا جز کسانی بودم که می کوشیدم در این طرح نقشی ایفا کنم ولی نشد و کنار کشیدم. الان شما اگر نگاه بکنید تمام آنچه که در طرح جامع بود کنار گذاشته شده و دفاع از سرمایه‌ها دیگر مطرح نیست. یا دفاع از سرمایه‌های دیگری مطرح شده.

مشکل فهم تهران در نیم قرن اخیر این است که ما پنج تا تهران در دل یک تهران داریم. تهران تاریخی، تهران قدیمی، تهران جدید، تهران حومه ای و تهران گسسته. این آن پنج تهرانی است که شکل داده و جالب است که تمام ما شبیه این پنج تهرانیم. یعنی کاراکتر این پنج تا شهر در همه ما وجود دارد. بیشترین اتفاق در تهران جدید می افتد که شهرنشینی گسترده درش هست. و شرق و غرب به تصرف اراضی و توسعه تهران درمی‌آید. در حالیکه باستان شناس‌ها در تمام طول تاریخ اثبات کرده‌اند از تمدن شهر ری، از تمدن قیطریه که ما شمالی جنوبی رشد کرده‌ بودیم. حتی خیابان شمیران و خیابان پهلوی یا خیابان شریعتی و پهلوی فعلی کاملا ساختار تهران را نشان می‌داده. و اگر یک شهرساز قوی بود متوجه این نکته می شد، من یادم است وقتی کنزو تانگه زمانی که برای تپه های عباس آباد اسکیس زده بود کاملا ساختار شمالی جنوبی را که کشف کرده و رعایت کرده بود. تمام آنچه ما شرقی غربی قطع می‌کنیم ارتباط بین کوه و دشت، رابطه کوه و پایین را از بین می‌بریم. رابطه‌های آبها، قنوات همه اینها از بین می روند و این اشتباه اساسی شهرسازی ماست.

تهران از دهه چهل تا به امروز بر خلاف طبیعت و ساختار مدنی خود رشد کرده. برنامه طرح‌های توسعه شهر تهران از نیمه دوم دهه چهل که اولین طرح جامع تهران تهیه شده تا به امروز به رابطه کوه، جلگه، دشت و ساختار مدنی شمالی جنوبی آن بی‌اعتنا بودند. با اندکی اغماض می‌توانیم بگوییم که برنامه ها و طرح های تهران کمتر بر حفظ حریم کوه، حریم جلگه، حریم دشت، و ساختار مدنی شهر یعنی رابطه‌ی تهران با ری و تجریش استوار بوده و بیشتر بر پیاده کردن فرمول های تجریدی شهرسازی تکیه داشتند. این فرمول‌های تجریدی زیر چرخ‌دنده‌های بروکراسی مختل و اقتدار فرآیندهای مالی پولی تقریبا مضمحمل شده. و از چهره معاصر شهر تهران می توانیم بخوانیم که مداخله پیمانکارانه بر مداخله آگاهانه چیره شده. و به صورت فجیعی این پیروزی دارد اتفاق می افتد. بازار سوداگری مستقلات تا چند دهه دیگر تهران را به پر مخاطره‌ترین شهر جهان تبدیل خواهد کرد.»

کاری که من در رساله‌ام مطرح کردم می‌شود برای توسعه تهران راه حل‌هایی پیشنهاد کرد. یا به صورت تاریخی همان طور که حائری مطرح کرد شمالی جنوبی باشد یا آن طور که ویکتور گراهام می‌گوید شرقی غربی باشد. ولی من گفتم که تهران یک منطقه خاصی بوده که اسمش تهران بوده. حتی آنجایی که شهر ری هم هست شهر ری بوده و شمیرانات هم شمیرانات بوده. اینها مجموعا تهران نمی‌شوند. کمااینکه در پاریس هم آن بیست منطقه‌اش اسمش پاریس و بقیه مجزا شده و هر کدام در واقع یک شهر است که متصل می‌شود به شهر مرکزی. کاری که من پیشنهاد کردم به صورت خلاصه در واقع شهر تهران را در محدوده‌های مقدورش محدود بکنیم و بعد با آن فضاهای معطلی که در اطرافش وجود داشت، بین خلاهایی که بین شهر تهران و شهر ری بود، یا بین تهران و شمیرانات بود، یا بلافصل شهرهایی مثل کرج که افق توسعه شرقی غربی بود ما بتوانیم یک فواصلی به وجود بیاوریم که این فضاهای سبز در واقع احاطه‌کننده و محدودکننده این نقاط شهری باشد. یکی از این فرصت‌ها در بین لایه شمال و جنوب، شمال و مرکز همین منطقه عباس‌آباد بود. که آن شهرستان پهلوی مطرح بود که اتفاق بیافتد. اگرچه طرح از آنچه الان اتفاق افتاده پخته‌تر بود و فضای سبز زیادی در آن پیش‌بینی شده بود، و پارک طالقانی هم بازمانده آن دوره هست. اما من فکر می‌کردم هیچی آنجا ساخته نشود و تمام اون منطقه می‌توانست یک فرصت سبز عمده‌ای را بین تهران و شمیرانات به وجود بیاورد.

در این قسمت از برنامه فیلم ویژه‌ای پخش شد که حاصل نگاه تاریخی توصیفی به شهر تهران داشت. برای ساخت این فیلم افرادی از دیپسیپلین‌های مختلف، هنرمندان سینماگران شهرسازان و معماران به توصیف تجربیات و تعلقات خود به شهر تهران پرداختند. پس از پخش فیلم نوبت به سخنان علی اعطا رسید. وی با اشاره به عنوان این برنامه گفت: «عنوان این برنامه ماموریت غیرممکن برای تهران هست. این عنوان به شکلی مطرح شده که یک چالشی درش هست. به نظر می‌رسد می‌خواهد پرسشی را مطرح بکند. می‌خواهد بپرسد آیا این ماموریتی که ما می‌خواهیم برای معماران و شهرسازان قائل باشیم آیا ممکن هست یا نه؟ زمانی که این اسم مطرح شد من یاد موضوعی افتادم: سال 2009 من از یک نمایشگاهی در پاریس بازدید کردم که مربوط بود به ده طرحی یکه برای پروژه‌ای تحت عنوان بزرگ که قرار بود در افق زمانی 2030 تحقق پیدا بکند. ده طرحی که توسط ده گروه بین‌المللی از جمله گروه ژان نوبل یا ریچارد راجرز تشکیل شده بود. در زمان دولت سارکوزی چنین موضوعی مطرح شده بود و یک مسابقه بین‌المللی برگزار شده بود. صورت مسئله تشکیل می‌شد از دو موضوع: یکی اینکه اعتقاد کلی بر این هست که ساختار شهر پاریس بر اساس آنچه در نیمه قرن نوزده، در زمان هوسمان شکل گرفته، همچنان همان ساختار حاکم هست و در واقع آن ساختار چنان قوی و نامنعطف هست که این تصور محال بود که با آن فرضیات و آنچه در حال حاضر باقی هست پاریس بتواند به یک متروپل قرن بیست و یکمی تبدیل شود. مطلب دوم تقابل ریشه‌دار تاریخی در پاریس بین مرکز و حومه بود. که منشا مشکلات اجتماعی هم بوده و بهرحال هسته‌هایی که در حومه قرار دارند حتی شهرداری‌های مستقلی دارند و این بحث یکپارچه شدن و حل مشکلات اجتماعی در این پروژه مطرح بود و این مسابقه با این دید برگزار شده بود.

به نظرم هفت گزاره را می شود مطرح کرد که وضعیت تهران لااقل در دراز مدت از این بدتر نشود و به سوی وضعیت با ثبات تری حرکت بکند. راجع به این هفت گزاره به اختصار توضیح می دهم: یکی اینکه شهر باید شفاف اداره شود. این یکی از معضلاتی است که ما در کلان‌شهرها داریم. من چند مورد را مطرح کردم. یکی مصوبات کمیسیون ماده پنج هست. کمیسیون ماده پنج به عنوان مرجع تصویب طرح‌های تفضیلی و بعد مرجع ایجاد تغییرات در طرح های تفضیلی در حدی که البته طبق قوانین با طرح جامع سند بالای دست مغایرت اساسی پیدا نکند. منتها علیرغم اینکه مشخصا مصوبه‌ای وجود دارد که کمیسیون های ماده پنج باید تمام مصوبات‌شان را منتشر بکنند این اتفاق در کلانشهرهای ما اتفاق نمی افتد. مورد دیگر دسترسی آزاد به طرح‌های توسعه شهری هست. این را من خودم به عنوان کارشناس زمانی که یک پروژه ای را می خواهم انجام بدهم دسترسی ندارم که بتوانم آخرین ویرایش این اسناد را از سیستم مدیریت شهری دریافت بکنم. اساسا تصمیمات شهری باید در اتاق شیشه ای گرفته بشود. البته نباید این نکته را نادیده گرفت که خود این یک شمشیر دولبه است. چند روز پیش با یکی از دوستان در دانشگاه استراسبورگ درس می دهد صحبت می‌کردم می‌گفت در سال 1908 یک پروژه اینجا مطرح بود که اساسا شهرداری به خاطر مصلحت عمومی ترجیح می-داد اطلاعات این پروژه مطرح نشود چون اگر منتشر و مطرح می شد ممکن بود بازار سوداگری رواج پیدا کند. ما ممکن است بگوییم اصل این است که شهر باید شفاف ارائه شود اما در مواقعی -اگر این تعهدات وجود داشته باشد- ممکن است به مصلحت عموم نباشد که همه چیز روشن باشد ولی این موارد استثناست.
نکته دیگر اینکه باید در اداره شهر نگاه تخصصی و کارشناسی حاکم باشد. این معنیش این نیست که این نگاه وجود ندارد اما تردید جدی وجود دارد که این نگاه حاکم باشد. یعنی در واقع این چه شهرداری ها و چه شورای شهر و چه خود مهندسین مشاور این تعهد را داشته باشند که باید اقدامات و تصمیماتی که گرفته می شود بر اساس نگاه کارشناسی باشد. اینکه من در مورد مهندسین مشاور هم این را مطرح کردم. ببینید این یکی از مصادیقی است که به ما نشان می دهد در سال های متمادی در تهران نگاه تخصصی حاکم نبوده است. این جداول و نقشه که اخیرا از سمت شهرداری منتشر شده و نشان می‌دهد که وضعیت پراکندگی برج ها در تهران، اقدامات خارج از ضابطه انجام شده، عرض معبر شش متر ما سه برج در تهران داریم. ما نمی‌توانیم منکر شویم که بخشی از طرح های توجیهی اینها را خود مهندسین مشاور تهیه کرده اند. یعنی اینکه ما می-گوییم نگاه تخصصی مطرح باشد یعنی هم تخصص مطرح است هم تعهد به تخصص را باید در نظر داشت.» .

* پایان بخش اول گزارش جلسه
بخش دوم به زودی بارگذاری خواهد شد